یکی از برگ های زرین و پردرخشش جمهوری اسلامی ایران، تاریخ هشت ساله دفاع مقدس است؛ با مطالعه پیشینه جنگ های ایران در طول تاریخ روشن می شود که اگر نتیجه جنگ شکست بوده است، بخش های زیادی از کشور از دست رفته است و در مقابل، منافع زیادی به دشمن پرداخت شده است، و اگر نتیجه جنگ پیروزی جبهه ایران بوده است، این پیروزی علاوه بر رشادت رزمندگان، مرهون قوت و قدرت تجیزات نظامی بوده است که در اختیار رزمندگان بوده است.
 
این درحالی است که در تاریخ دفاع مقدس، دستاوردها و پیروزی هایی متعددی حاصل شد، درحالی که این دستاوردها، بدون هیچ پشتوانه لجستیکی و امکانات نظامی بود و این ثمرات، نه به برکت قدرت و امکانات نظامی و تجهیزات استراتژیک، بلکه ثمره همت والا و اخلاص رزمندگان و مدافعانی بوده است که در این عرصه مشغول به پیکار بودند و جانانه از دستاوردهای انقلاب اسلامی دفاع می نمودند. بنابراین، هرچند جنگ بین طرفین، به معنای تحمیل هزینه های مادی و خسارات فراوان بر طرفین است، ولی در کنار این خسارت ها، جبهه حق، دارای رویش ها و دستاوردهای معنوی فراوانی می باشد که در ادامه این نوشتار، برخی رویش های انسانی دفاع مقدس را به تببین و واکاوی خواهیم نشست.
 

 

الگوی کارآمد مدیریت جهادی

یکی از دستاوردهای بسیار مهم در عرصه های مدیریتی در جمهوری اسلامی، تجربه مدیریت جهادی در هشت سال دفاع مقدس بوده است؛ تلاش برای تحقق بهترین نتیجه و در عین حال با دستان خالی و بدون هیچ نوع امکانات ضروری، یکی از اهداف اساسی در جریان دفاع مقدس بوده است که با تلاش و همت فرماندهان و رزمندگان حاصل شد. جنگی که با کمال نابرابری شکل گرفته بود، به همت مدیریت کارآمد فرماندهان، دستاوردهای قابل ملاحظه ای پیدا کرده بود و توانست با استفاده بهینه امکانات موجود، نتایج درخشانی به دست آورد؛ این الگو از مدیریت جهادی، علاوه بر این که توانسته بود با حداقل امکانات، بهترین نتایج را به دست آورد.
 
 ثمره مهم دیگری که در پی داشت، تجربه ای جدید از مدیریت مدیران و فرماندهان جوان بود؛ فرماندهانی که در بازه سنی 20 الی27 سال بودند و مهمترین عملیات های ایران را طراحی و فرماندهی می کردند؛ پر واضح است که زمانی که چنین الگوی کارآمدی در عرصه دفاع مقدس وجود داشته است، در عرصه های دیگر اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی نیز می توان از این توانمندی و ظرفیت استفاده کرد.
 
 
 
اگر بخواهیم نمونه عینی این رویش مدیریت جهادی را به چشم ببینیم بهتر است سری به زندگی و فعالیت های پدر موشکی ایران شهید حسن طهرانی مقدم بزنیم کسی که بدون هیچ ابزاری و صرفا بر اساس پشتوانه الهی به عرصه موشکی وارد شد و دقیقا زمانی که خرید یک موشک آرپی جی با مشکلات فراوانی همراه بود او توانست صنعت موشکی ایران را پایه گذاری کند و اگر امروز از ایران به عنوان یکی از 10 قدرت موشکی دنیا یاد می شود همه همه مرهون تلاش های مردی است که روی قبرش نوشته است اینجا مزار کسی است که می خواست اسرائیل را نابود کند.  

نمونه عینی تری که شاید درکش برای بسیاری راحت تر باشد کسی است که از روستاهای کرمان به جهاد در راه خدا قیام کرد و قلب سرزمینهای اشغالی جهاد را ادامه داد و کابوس هر شب و هر روز ابرقدرتهای دنیا بوده حاج قاسم سلیمانی را به راستی میتوان از رویشهای دفاع مقدس دانست رویشی که شاید هیچ رویشی ماننداو در تاریخ انقلاب اسلامی یافت نشود.
 
 بنابراین، باید یکی از رویش های انسانی دفاع مقدس را، رویش فرماندهان و تجربه فرماندهی جوان و جهادی دانست که این الگو و تجربه، باید در سال های بعد دفاع مقدس مورد استقبال و استفاده قرار می گرفت که متاسفانه آن گونه که باید، مورد توجه و اهتمام نبود. در پایان باید بیان کرد که یکی از مسائل و چالش های اساسی هر سازمان، کیفیت مدیریت منابع انسانی می باشد که الگوی مدیریت جهادی، علاوه بر این که یک الگوی کارآمد در عرصه مدیریت منابع انسانی می باشد[1]، بلکه می تواند آموزه های بسیار مفیدی در عرصه مدیریت منابع نیز داشته باشد، چرا که همانطور که ذکر شد، جنگ ایران و عراق، یک جنگ کاملا نابرابر و با حداقل امکانات دفاعی از سوی ایران بود که با تلاش های رزمندگان و فرماندهان، حداکثر ثمرات و دستاوردهایی که پیش بینی می شد محقق شد.
 

 

پیوست فرهنگی گفتمان انقلاب

از دیگر دستاوردهای مهم دفاع مقدس، وجود یکی از موثرترین و کارآمد ترین روش ها برای انتقال مفاهیم و گفتمان انقلاب اسلامی، جهاد و مقاومت به نسل های بعدی انقلاب است. با توجه به این که یکی از ضرورت های هر گفتمان و انقلاب، انتقال مفاهیم و گفتمان انقلابی به نسل های بعدی می باشد؛ در همین راستا، وجود گفتمان دفاع مقدس، مناطق عملیاتی و حمایت بیش از پیش از برگزاری مراسمات راهیان نور، یکی از ظرفیت های بسیار عالی به جهت انتقال مفاهیم این گفتمان می باشد[2] و جوانان ایرانی با حضور فیزیکی و درک از نزدیک وقایع و فرهنگ دفاع مقدس، تاثیرپذیری بیشتری از گفتمان مقاومت خواهند داشت. در عرصه اجتماعی، یکی از چالش های بین نسلی، گسست فرهنگی می باشد که بین نسل والدین و نسل فرزندان وجود دارد و سنن خانوادگی، سنن اجتماعی و ارزش ها و هنجارهای موجود دست خوش تغییر می شوند و نسل بعدی، توشه ای از ارزش ها و هنجارهای پیشین نخواهد داشت.
 
 درحالی که با وجود گفتمان دفاع مقدس و همچنین حمایت از برنامه های راهیان نور و همچنین گردشگری از مناطق جنگی، می توان امید فراوانی به انتقال مفاهیم و گفتمان های انقلاب اسلامی به نسل های بعدی داشت. در پایان باید بیان کرد که با توجه به این که بازدید از یادمان های دفاع مقدس و به عبارتی گردشگری دفاع مقدس، کمک شایانی به ترویج و نشر ارزشهای والای دفاع مقدس و انتقال صحیح آن به نسل های آینده می کند؛ باید تلاش کرد که عوامل موثر و انگیزشی و نیازهای گردشگری دفاع مقدس به صورت کامل و جامع شناسایی و اولویت بندی شود[3] و برنامه ریزی های دقیقتری در این عرصه شکل بگیرد.
 

 

نیروهای داوطلب مردمی

از دیگر ثمرات و دستاوردهای دفاع مقدس، ساماندهی و شکل گیری نیروهای داوطلب مردمی بود[4]. در آغاز جنگ، با توجه به هجم شدید حمله دشمن و از طرفی ساختار ضعیف ارتش، این ضرورت وجود داشت که نیروهای داوطلب نیز به عنوان عناصر فعال نظامی، بعد از فراگرفتن حداقل آموزش های نظامی، وارد عرصه پیکار شوند.
 
 بنابراین، اولین هسته ها و حرکت های داوطلبانه مردمی بعد از انقلاب، حضور حداکثری نیروهای داوطلب دفاع مقدس بود؛ نیروهایی که بدون هیچ چشم داشتی، جان خود را آماج تیرها و موشک های دشمن قرار می دادند و توانستند که حماسه ها و رشادت های قابل ملاحظه ای را رقم بزنند. بنابراین، یکی از ثمرات مهم دفاع مقدس را، باید شکل گیری هسته ها و نیروهای داوطلب مردمی دانست که ادامه این هسته ها را می توان در نیروها و سفرهای جهادی به مناطق مختلف ایران در زمان سیل و زلزله مشاهده کرد و با ساماندهی هرچه بیشتر این نیروها می تواند، مقدمه ای برای دستاوردهای بیشتر این نیروها در حوادث و بلایای طبیعی باشد.
 

هنر و ادبیات دفاع مقدس

از دیگر رویش های دفاع مقدس، شکل گیری شاخه های متعدد در عرصه فرهنگ و هنر اسلامی می باشد؛ در عرصه های ادبیات، شعر، موسیقی، فیلمنامه و سینما، نقاشی و...، شاهد شکل گیری شاخه های متعدد از فرهنگ و هنر دفاع مقدس هستیم که در قالب همایش ها و جشنواره های متعدد، حمایت و برگزار می شود و همه این برنامه ها، در راستای بالندگی گفتمان دفاع مقدس فعالیت می کنند و به رشد بیش از پیش این گفتمان کمک می کنند. امروزه که یکی از تلاش های هنر و هنرمندان، تلاش برای نفی مدرنیسم غربی و رهایی از گفتمان های شرقی و غربی است[5]، گفتمان ایرانی و اسلامی، یک جریان اصیل و بدیل برای گفتمان های شرقی و غربی هنر است که وجود هنر و ادبیات دفاع مقدس، می تواند نقش قابل ملاحظه ای در تحقق این هدف داشته باشد.
 

 

خود شناسی بانوان

از دیگر دستاوردهای انسانی دفاع مقدس، باید به نقش آفرینی و خود شناسی بانوان اشاره کرد. بانوان ایران هرچند در خط مقدم جنگ نبودند، ولی بی شک، در خط مقدم پشتیبانی و امداد رسانی بودند و ظرفیت های غیر قابل وصفی را در این عرصه به نمایش گذاشتند. از حمایت ها و پشتیبانی های مالی گرفته تا تدارکات و تهیه آذوقه و پوشاک برای رزمندگان و همچنین مداوا و پرستاری از مجروحان، وظایف و مسئولیت های مهم و اساسی می باشند که بازی گَردان های اصلی این مسئولیت ها، بانوان بودند.
 
امروزه جنبش ها و گرایش های مختلف فمینیستی شکل گرفته اند که به جایگاه و کارکرد اجتماعی نقش بانوان اعتراض دارند و از حقوق اجتماعی صحبت می کنند که هیچ مناسبتی با ارزش ها و هنجارهای اسلامی جامعه ندارد؛ درحالی که چند سال پیشتر، بانوان این سرزمین، بدون بحث از مباحث فمینیستی و مطالبه ی حقوق غیر متعارف اجتماعی، در عرصه های مختلف اجتماعی، به انجام فعالیت های مختلف می پرداختند و چنان سازمان  و تشکیلات امداد رسانی و حمایت از جبهه های جنگ را شکل داده بودند که بدون آن ها، شاید نتیجه دفاع مقدس، چیزی غیر از این بود. بنابراین، در طول جنگ، صحنه هایی از مادران، خواهران و همسران شکل گرفت که قطعا در غیر از این انقلاب، نظیری نداشته است و این، عظمت اسلام بود که در چهره زنان انقلابی ما آشکار شده بود[6] و امروزه نیز در عرصه های مختلف خودنمایی می کند.


پی‌نوشت:
[1] ‏مصباح الهدی باقری کنی، عادل آذر، و محمد جواد سعادت جو، «طراحی الگوی مدیریت تعالی رزمندگان دفاع مقدس»، مدیریت اسلامی 92، ش. 23 (۱ مهر ۱۳۹۴): 9-46.
[2] ‏مهدیه سهرابی و حمید ضرغام بروجنی، «شناخت دستاوردهای گردشگران داخلی در بازدید از مناطق جنگی ایران رویکرد مدیریت منفعت محور»، مدیریت اسلامی 86، ش. 21 (۴ فروردین ۱۳۹۲): 147-68.
[3] ‏مهدی احمدی و غلامرضا محمدی، «شناسایی، اولویت بندی و تعیین عوامل موثر بر انگیزه ها و نیازهای گردشگری دفاع مقدس»، مطالعات راهبردی بسیج 65، ش. 17 (۱ دی ۱۳۹۳): 115-40.
[4] ‏باقری کنی، آذر و سعادت جو، «طراحی الگوی مدیریت تعالی رزمندگان دفاع مقدس.»
[5] ‏مینا طلایی و فهیمه دانشگر، «بررسی بازنمایی انسان در هنرهای حجمی ایران پس از انقلاب اسلامی تا پایان دوران دفاع مقدس در ارتباط با مدرنیسم هنری»، نگره 39، ش. 11 (۱ مهر ۱۳۹۵): 114-26.
[6] سارا مهدوی، زن و دفاع مقدس، شمیم یاس، بهمن و اسفند 1380، پیش شماره 8.